Qeyri-hökumət təşkilatları haqqında yayılmış fikirlər arasında,onların hər birinin milliliyəqarşı mübarizə aparmaları ilə bağlı fikir mövcuddur. Bu düşüncənin yanlışlığını Gürcüstanda son illər ərzində mədəni irs abidələrinin müdafiəsi üçün yaradılmış və hər birindəqeyri-hökumət təşkilatlarının və ya ayrı-ayrı vətəndaş fəallarının böyük rol oynadığı geniş maştablı şirkətlər də təsdiq edirlər. Bununla yanaşı beynəlxalq vəya yerli səviyyədə yardımla qeyd olunan təşkilatlar mədəni irsin müdafisəi məqsədi iləbaşqa praktiki addımlar da atırlar.
Mədəni irsə zərər gəlməsi ilə bağlı konkret vəziyyətlərin və ya heykəllərin müdafiəsi baxımından qəbul olunmaz qərarlara cavab olaraq Gürcüstanda bir çox şirkətlər, təşəbbüs qurupları və ya birliyi yaradılıb. Bu şirkətlərin və təşəbbüslərin ümumi məqsədi Gürcüstanın mədəni irsinin müdafiə olunması vəgələcək nəsillər üçün qorunub saxlanmasını təmin etməkdi.Fəal ictimai şirkətlərin ən nəzərə çarpan nümunələri isə Baqrati məbədinin yenidən qurulması, Sağdrisi-Qaçağani arxeoloji abidəsi və Panorama Tbilisi layihəsi ilə bağlı hadisələridir.
“Abidələr vəgəzməli yerlərin beynəlxalq şurasının Gürcüstan Milli Komiteti” – “ICOMOS Gürcüstan”və onun üzvləri Baqrat məbədinin orijinallığına və abidənin dünya mədəni irsi nümunələri siyahısında qalma persbektivinə təhlükə yaradan yenidən qurma işləri ilə bağlı etirazlar edirdilər. Bu təşkilatın fəaliyyəti cəmiyyətin məlumatlılığının yüksəldilməsi və Vətəndaş Cəmiyyətinin iştirakının artırılması istiqamətindəaparılan qanunsuz qərarlarla bağlı müraciətlərin edilməsi, beynləxalq petisyaların yayılması, mətbuatla görüşlər, kampaniyalarda iştirak vəistehsal işlərindən ibarətdir. Konkret vəziyyətlər son zamanlarda Msxeta tarixi abidəsiətrafında aparılan inşaatla, Batumidəbir neçə heykəlin uçurulması və xətər yetirilməsi, Sağdrisi Ğaçağiani arxeoloji heykəlləri ilə bağlı baş verən hadisələr, “Panorama Tbilisi”layihəsi və ya heykəlin qaldırılması proseddurunun asanlaşdırılmasını nəzərdə tutan qanunvericilik dəyişikliyindən ibarət olub.
Son zamanlar baş verən hadisələr başqa sahəyə aid olan qeyri hökumət təşkilatlarının mədəni irslərin müdafiəsi ilə bağlı maraqlarının artmasına səbəb olub. Misal üçünSağdrisi tarixi mağarasının müdafisəi kampaniyasında Gürcüstan Hüquqşünaslar Assosasiyası fəal şəkildə iştirak edirdi, məhz bi təşkilatın səyi nəticəsində vəözəl şirkətlər tərəfindən konkret qanun pozuntuları məhkəməyəşikayət edildi və ilk dəfə olaraq məhkəmə yolu ilə mədəni irsin mühfizəolunması halı yarandı.Gürcüstan Gənc Hüquqşünaslar Assosasiyası “Açıq Cəmiyyət Fondlarının” maliyyədəstəyi ilə”Gürcüstanda cavabdehlik vəşəffaf idarəçiliyəşərayittin yaradıması” layihəsi çərçivəsində Sağdrisi qızıl mağarasıətrafında hadisələrin hüquqi araşdırılması vəbu günə qaədər də davam edən məhkəmə davasını həyata keçirdi.
“ICOMOS Gürcüstan”,Apxaziya Psixoloqlar Assosasiyası, Gürcüstanın göy qalxanı vəbaşqa-başqa alimlər İşğal olunmuş Abxaziya vəSxinvali bölgələri ərazisində mövcud olan Gürcüstan mədəni irsinə aid olan heykəllərə xəta yetirilməsi faktlarına bütövlükdə etiraz edirlər. Beynəlxalq Peşə Təşkilatlarının məlumatlandırılmasıyolu ilə(Petisiya və məktublar vasitəsi ilə)onlar beynəlxalq qanunvericilik normalarını Gürcüstan mədəni irsinin müdafiəsinə yönəltməyəçalışırlar.
Tbilisinin tarixi məhəlləsinin müdafiəsi ilə bağlı fəal kampaniyanı son illərdə „Tiflis Həmkarı” qeyri-hökumət Təşkilatı aparır, bunun üçün təşkilat beynəlxalq donorlardan maliyyələr alır.Avroasiya fondunun,„Açıq Cəmiyyət Gürcüstan” fondu , USAID-ın proqramı G-PACın maliyyə dəstəyi iləonlara Tbilisi və Batumidə irsə xələl yetirilməsi faktı ilə bağlı bir neçə şikayət, araşdırma və ya ictimai kampaniya hazırlayıb və həyata keçirib.
1990-cı illərin sonundan bu yana „AçıqCəmiyyət- Gürcüstan” fəal şəkildə mədəni irsin daşınmaz və daşınan heykəllərinin tədqiqatını, müdafiəsini, təxirəsalınmaz restavrasiyasını və tanıtımınıaparır.Bundan əlavə, Tbilisinin tarixi məhəlləsində aparılan qanunsuz tikintilər fonunda eləo fond ilk dəfə”ICOMOSGürcüstan”təkilatının həyata keçirdiyi Tbilisinin xilas olunması üçün 2001-ci il adlı”SOS Köhnə Tiflis” layihəsini maliyyələşdirdi.
1990-cı illərin sonundan 2005-ci il də daxil olmaqla ABŞ-da qeydiyyatdan keçmiş xeyriyyəfondu – “Dünya heykəllərinin fondu”nun(World Monuements Fund) dəstəyi ilə müxtəlif qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən bir çox layihəhəyata keçirilib.Tbilisinin Tarixi Məhəlləsi üç dəfə(1999, 2000 və 2002 –ci illərdə) “Dünya Heykəllər Fondu”nun dünyanın təhlükə qarşısında duran heykəllərinin yüzlüyünə daxil olub, bunun nəticəsində Tbilisinin tarixi məhəlləsi və onun problemləri daha çox beynəlxalq marağa səbəb oldu.Bu dönəmdəTbilisi UNESCO-nun dünya mədəni irsi nümunəsi siyahısına təqdim edilib, eyni zamanda Yuxarı Kala Dünya Bankının mədəni irsinin təşəbbüsü tərəfindən layihərdən biri kimi seçilib.
Qeyd olunan nümunəyə düşmə nəticəsində ICOMOS Gürcüstan “KöhnəTbilsini xilas edək” kampaniyasının aparılması üçün əlavə resurs əldə olunub.
Dünya heykəlləri fondu 2000-ci ildə Betlem məhəlləsinin tədqiqatını və sənədləşməsini maliyyələşdirdi, bundan sonra UNESCO və Norveç Xarici İşlər Naziriyi kimi bir neçə donor meydana çıxdı.Bu sonuncunun uzun illərdən bəri etdiyi dəstəkləICOMOS gürcüstan qurupu icmaya əsaslanan Betlem məhəlləsinincanlandırılmasını uğurla həyata keçirdi, bunun da müsbət nəticəsi bu gün daha nəzərəçarpan və qəbul olunandır.
Elə bu dönəmdəcə, yəhudi mədəni irsinin fondu tərəfindən köhnə Tbilisinin seçilən heykəllərindən biri, hal-hazırda David Bazzov adına Gürcüstan Yəhudilər və Gürcü-yəhudi əlaqələrinin tarixi muzeyinin zəlzələ nəticəsində xəsarət almış binasının tədqiqatı, layihələşdirilməsi və təxirəsalınmaz reablitasiyası aparıldı.
Tbilisinin zəlzələ sonrası təxirə salınmaz işləri qeyri-hökumət təşkilatlarının səyi, həmçinin ” Dünya heyykəllər Fondu”nun dəstəyi ilə həyata keçirildi. Zəlzələ nəticəsində xəsarət almış İğorta Məbədinin bərpası,Fidaret məbədinin reablitasiyası, həmçinin sənədləşdirilməsi və öyrənilməsi işləri həyata keçirildi, Timote məhəlləsinin və Ğincvis məbədinin abadlıq işləri maliyyələşdirildi.
Təxirə salınmaz vəziyyətlərdəəldə olunmuş yardım nüsxələrində, həmçinin Hollandiya fondunun tez təsir etmək proqramı çərçivəsində maliyyələşdirilmiş tədbirləri də qeyd etməliyik, bu tədbirlərə Nikozi Yepiskoposluğukompleksinin müharibədən sonrakı reablitasiyası, Alaverdi Katedralının sel nəticəsindəaldığı xəsarətin aradan qaldırılması işləri aiddir, həmçinin İkvi məbədinin XII-XIIIəsrlər divarının rəsmlərinin güclüyağış və sel nəticəsində konservasiyası qeyd olunan fond tərəfindən maliyyələşdirlib.
Eyni zamanda, Beynəlxalq İncəsənət MərkəziABŞsəfirliyinin sfirinin mədəni irsin müdafiəsi ilə baölı böyük qrant proqramı çərçivəsində eyni zamanda Qelati Kompleksinin heykəlləri ilə bağlı (divarın rəsmi, arxitektura) genişəhatəli restavrasiya işləri həyata keçirilir.
Beynəlxlq İncəsənət Mərkəziillər ərzində müxtəlif donorlar tərəfindən maliyyələşdirilən Xalq əl sənətinin inkişaf etdirilməsi sitiqamətində layihələr həyata keçirir, bu layihələr arasında mədəni irsin sosial və iqtisadi inkişafının rolu haqqında məlumatlılığın artırılması məqsədi ilə aparılan kampaniyalar da var.
“Gürcüstanda ənənəvi əl işi – sahənin iqtisadi inkişafı üçün platforma”layihəsi (donor: Avrop Birliyinin Investing in People proqramı) və “Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda yaradıcılıq sənayesi sahəsinin gücləndirilməsi: Ənənəvi əl işi–inkişaf üçün vahid platforma” (donor: Avropa Birliyinin Şərq Tərəfdaşlığı mədəniyyət proqramı) çərçivsində irsi iqtisadiyyat mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirildi, bu sahədə tanınmış mütxəssislərin gürcüstana səfəri həayat keçirildi. Bundan əlavə, bu layihələr vasitəsi iləənənəvi əl işinin vəqeyri-maddi mədəni irs sahələrinə dəstək həyata keçirilir, eyni zamanda əl işi ustalarıüçün təhsil almaq və qrant ayırmaq yolları ilə kiçik biznesin inkişafıüçün kömək edilir.
Yuxarıda söyənilənlərdən əlavə, sadalanan təşkilatlar həmin donorların köməyi ilə eyni zamanda elmi fəaliyyətlə də məşğuldurlar, mis. Irs sahəsinin mütəxəssislərinin mövzu iləəlaəqədar təlimləri,vorkşoplar,bunun üçün Avropadan, Yaponyadan, ABŞ-dan təcrübəli peşəkarlar dəvət olunurlar;eyni zamanda restavrasiya layihələrinə paralel olaraq peşəkarlığın artırılması məqsədi ilə aparılan tədris, yəni„etməklə öyrənmək”. İrsin öyrənilməsi iistiqamətindəAvropa Birliyinin dəstəyi iləəhəmiyyətli addım atıldı, bu beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuş müəllim kitabıdır:„Mədəni irs abidələrinin və Tarixi Şəhərlərin müdafiəsi-“baza təhsili üçün giriş kursu və orta sinif şagirdləri üçün, tərcümə oplunub və orta məktəblərəpaylanılıb, və məktəblərdə böyük populyarlıqla tarix, Vətəndaş Təhsili və incəsənət müəllimləri tərəfindən istifadə olunur.
Gürcüstanda qeydiyyatdan keçmiş və fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət təşkilatlarından mədəni irsin müdafiəsi istiqamətində fəaliyyət göstərən təxminən 20-ə qədər təşkilat var.Onların təxminən üçdən biri1990-cı illərdən mövcuddur və bu gün də fəaliyyətdədir, əksəriyyəti isə nisbətən yeni təsis olunmuş təşkilatlardır. Bu təşkilatlar mövcudluqlarının ilk illərində, o zmaan mədəni irs üçün dövlət büdcəsində demək olar ki xərclərin olmadığı dönəmdə, xəsarət almışheykəllərə təxirə salınmaz işlərin görülməsi üçün xarici donorların köməyini cəlb etməyi bacarırdılar. Lakin təxminən 5 il ərzində mədəni irsin müdafiəolunması sahəsində qeyri-hökumət sahəsinin fəallaşması, həm yeni mütəxəssisləşmiş təşkilatların yaranması, həm dəbaşqa sahəyə mənsub olan qeyri-hökumət təçkilatlarının bu sahəyə maraq doğurması iləbağlıdır. Bunun bir neçəsəbəbəi var: İlk növbədə, bu son illərdə, irsə xətər yetirilməsinin, zədlənməsinin səbəbi onun müdadiəsi prinsipləri və qanunvericilik pozuntusu faktlarının artmasıdır. İkinci isə,cəmiyyətin kiçik, lakin müəyyən hissəsi mədəni irsin müəyyənlik və sosial birlik, həmçinin iqtisadi inkişaf potensialı daşıması iləbağlı düşüncəni daha mox dərk etməsidir.
Bu məqəsdə çatmaq üçün qeyri hökumət təşkiltları müxtəlif yollara əl atırlr. Əgər müəyyən hissəsi yenə də fiziki – heykəllərin restavrasiya/konservasiya işləri ilə məşğul olursa, bu təşkilatların həmçinin böyük bir qismi bu gün üçün irs sahəsində mövcud olan məsələlərin başlanğıc problemi iləməşğuldur–qanuvericilkdə olan boşluqlar, qüsurlu inzibati sistem, təcrübəli kadrların azlığı vəvə ümumiyyətlə peşə təhsilinin aşağı səviyyəsi. Müvafiq olaraq, onların fəaliyyəti dövlət üçün, məsləhət və siyasi sənədlərin hazırlanması, beynəlxalq ekspertizanın cəlb olunması və təcrübənin paylaşılması, təhsil proqramının təşkil olunması və genişictimayyətin məlumatlandırılmasıistiqamətindədir.Bu təşkilatların bir hissəsi isə daha çox “gözətçi it” (watch dog) funksiyasını daşıyır və irsin əleyhinəəldə olunmuş qərarların qəbul olunmasında ciddi şəkildə təsir göstərirlər,bunun üçün ictimai, medya kampaniyaların təşkil olunması, həmçinin hüquqi müdaxilə yollarından istifadə edirlər. Onlar vəkillə təmin etmə istiqamətindəçalışırlar və irsin müdafiəsi mövzularının üstünlük əldə etməsinəçalışırlar.
Mədəni irsin qorunub saxlanılmasını maliyyələşdirən donirların sayı olduqca məhduddur və müvafiq olaraq rəqabət olduqca azdır. Mədəni irsin qorunması, yəni abidələrin restavrasiya və konservasiya layihələrini maliyyələşdirən bir neçə fonddan başqa, mədəni irsi sosial və iqtisadi inkişaf vasitəsi və ya vətəndaştəhsili vəiştirakı aləti kimi göstərməyəçalışan bir neçə proqram var. Yuxarıda qeyd olunan təşkilatlar tərəfindən hər üçistiqamətdə Gürcüstanda onlarca layihə həyata keçirildi vəkeçirilir.
